Rozwój dziecka jest procesem zróżnicowanym dlatego właśnie rodzice nie zawsze potrafią zaobserwować, co jest normą, a co nią nie jest u swojego dziecka. Najczęściej porównują swojego potomka do innych rówieśników i na tej podstawie oceniają go. Jest to jeden z kluczowych obszarów, w którym rozwój dziecka ze spektrum autyzmu przebiega nieprawidłowo. Podkreślam jednak, że zdolności społeczne dzieci z autyzmem są bardzo zróżnicowane, a zaburzenia związane z tą sferą wcale nie oznaczają niemożności utrzymywania kontaktów społecznych.
Zdolność do interakcji społecznych
Dziecko z autyzmem ma zaburzoną zdolność do interakcji społecznych. Charakterystycznym jest to, że dzieci dotknięte tym zaburzeniem nie posiadają umiejętności uczestniczenia w zabawach o charakterze społecznym, mają też trudności w nawiązywaniu głębokich relacji rówieśniczych. Nie są w stanie zrozumieć reguł, związanych z przebiegiem interakcji społecznych, jak również napotykają ogromne trudności w rozpoznawaniu zachowań innych osób elementów o znaczeniu społecznym i emocjonalnym . Przejawy autyzmu u każdego dziecka mogą być różne. Wiele z nich nie jest w stanie efektywnie porozumiewać się, a są i takie, które potrafią to robić w zakresie sygnalizowania podstawowych potrzeb. Niektóre dzieci z autyzmem też budują dłuższe wypowiedzi, potrafią odpowiadać na pytania, ale też często się zdarza, że używają echolalii.
Badania wykazały, że dzieci ze spektrum autyzmu mogą przejawiać różne wzorce zachowań w sytuacjach kontaktu z innymi osobami. Część dzieci, najczęściej wycofują się, unika interakcji z osobami dorosłymi i z rówieśnikami. Mogą zwracać się do innych, ale głównie w sytuacji, gdy czegoś potrzebują. Inna część dzieci z autyzmem wykazuje dużą bierność. Dzieci te nie nawiązują spontanicznie kontaktu z innymi (poza sytuacjami, które służą zaspokojeniu ich potrzeb), ale akceptują próby nawiązania go przez innych. Jest jeszcze trzecia grupa dzieci, które spontaniczne nawiązują kontakt, ale robią to w sposób dziwny, nieadekwatny do sytuacji. Mają one trudności w zrozumieniu perspektywy drugiej osoby. Mogą zadawać ciągle te same pytania, mówić tylko na temat, który je interesuje, nie potrafią podtrzymać kontaktu i rozmowy przy temacie zaproponowanym przez partnera interakcji. Dzieci z każdej z tych grup będą wymagały od rodziców i od nauczyciela trochę innego podejścia do sposobu uczenia ich (np. dostosowania systemu motywacyjnego) i włączania w grupę rówieśniczą.
Dzieci ze spektrum autyzmu (w różnym stopniu) mają trudności z odczytywaniem emocji, rozumieniem przyczyn emocji, myśli, intencji i zamiarów innych ludzi. Wiąże się to z zaburzoną zdolnością do intuicyjnego myślenia o własnych i cudzych myślach (tzw. Teoria Umysłu). Rozwijanie umiejętności społecznych jest jednym z kluczowych celów w terapii dziecka z autyzmem. Dlatego dzieci te powinny mieć zapewnione zajęcia rewalidacyjne ukierunkowane na poprawę funkcjonowania społecznego (m. in. praca nad rozwijaniem Teorii Umysłu, uczeniem norm i zasad funkcjonowania społecznego, uczeniem i rozwijaniem umiejętności odpowiedniego zachowania się w różnych sytuacjach). Bardzo ważne jest, by te umiejętności dziecko miało okazję (przy wsparciu dorosłego) przenosić w sytuacje poza zajęciami w codziennym życiu.
Zaburzenia umiejętności naśladownictwa
Z unikania kontaktu wzrokowego i śledzenia zjawisk o naturze społecznej mogą wynikać także zaburzenia umiejętności naśladownictwa. Naśladowanie to złożone zjawisko, które składa się z wielu procesów takich jak: uwaga, generowanie ruchu, pamięć, tworzenie reprezentacji, planowanie ruchowe orientacja w schemacie ciała. Ponadto w procesach naśladownictwa istotną rolę odgrywa także poziom rozwoju umysłowego. Dzieci z autyzmem, które nie są zainteresowane bodźcami społecznymi, nie obserwują ich, a także w związku z tym nie naśladują, co dodatkowo ogranicza ich możliwości rozwoju. Prawidłowo rozwijające się dzieci, często tworzą z opiekunem wspólne pole uwagi wskazując palcem interesujący je przedmiot. Wśród dzieci z autyzmem można zauważyć znacznie rzadsze posługiwanie się gestem. W prawdzie potrafią one wskazać przedmiot, który chcą dostać, jednak nigdy nie wskazują zabawek i przedmiotów, które szczególnie lubią. Wskazywanie wykonywane przez dzieci z autyzmem nazywa się w literaturze wskazywaniem instrumentalnym. Ma ono na celu, tylko i wyłącznie zaspokojenie swojej potrzeby.
Niekiedy obserwując dziecko autystyczne w grupie, możesz odnieść wrażenie, że dochodzi do tzw. zabawy równoległej. Tymczasem wiele dzieci z zaburzeniem autystycznym nie jest zainteresowanych zabawą swoich rówieśników i wolą koncentrować się na swoich schematycznych formach aktywności – np. używają zabawek w zupełnie innej zabawie niż jej przeznaczenie.
Bardzo często autystycy są przywiązane do schematów, nie lubią zmian i kochają przewidywalność. Dlatego tak ważna jest właściwa organizacja przestrzeni (zarówno w placówkach edukacyjnych jak i w środowisku domowym), która z jednej strony zapewni poczucie bezpieczeństwa, z drugiej strony pozwoli na jak najbardziej efektywną naukę i kształtowanie kluczowych umiejętności. Proces uspołecznienia to ważny moment, kiedy dziecko jest coraz starsze i środowisko rodzinne nadal jest istotne dla dziecka, ale zaczyna się szukanie akceptacji w grupie, wśród rówieśników. Nie potrafimy funkcjonować bez możliwych interakcji społecznych, odpychanie kogoś, izolowanie zawsze powodują określone negatywne konsekwencje.
Literatura:
E. Pisula, AUTYZM Od badań mózgu do praktyki psychologicznej, Gdańsk 2015
E. Pisula, Małe dziecko z autyzmem, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2005,
P. Szatmari, Uwięziony umysł. Opowieści o ludziach z autyzmem, Znak, Kraków 2007,
B. Winczura, Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych a teoria umysłu, „Impuls”, Kraków 2008